Στα χνάρια της πιο γοητευτικής ιστορίας βιομηχανικής αρχαιολογίας: «Μνημείο» τρένων του Πειραιά

Μια εκπληκτική ξενάγηση στις εγκαταστάσεις της ΕΕΣΣΤΥ!

Οπως στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας: Νιώθεις πως διαπερνάς μια διάφανη κουρτίνα και βρίσκεσαι σε ένα νέο χωροχρόνο, σε ένα απίστευτο τοπίο όπου η ιστορική μνήμη,
τα βιομηχανικά κατάλοιπα, ο ιδρώτας εργατών του προηγούμενου αιώνα, η μυρωδιά του λαδιού, το σώμα των τρένων, το όραμα για την εκβιομηχάνιση, για

την πρόοδο κυριαρχούν. Σαν ένα (περίπου) τοπίο ταινίας Mad Max, πάνω στα καυτά ακόμα σίδερα της ιστορίας των σιδηροδρόμων στην Ελλάδα, στο πρώτο λιμάνι της χώρας.

Η ξενάγηση στα σωθικά του αμαξοστασίου και εργοστασίου τρένου του πρώην ΟΣΕ, που τώρα ανήκει στην Ελληνική Εταιρεία Συντήρησης Σιδηροδρομικού Τροχαίου Υλικού, στην περιοχή Λεύκα αποτελούσε μια εμπειρία αποκαλυπτική. Διοργανώθηκε από το Λιμάνι της Αγωνίας στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Ημερών Θαλασσών που οργάνωσε ο Δήμος Πειραιά και είχε για ξεναγό την ιστορικό και Διευθύντρια Πολιτισμού του Δήμου Πειραιά. Και δεν ήταν τίποτα από αυτό που περιμέναμε ήταν δυο ώρες πρωτόγνωρης θέασης και εμπειρίας.

Αυτή η διαδρομή μέσα από μηχανουργεία, αποθήκες, χώρους συντήρησης, μέχρι το μοναδικής ομορφιάς κτίριο της Ροτόντας -από τα πιο σημαντικά και όμορφα κτίρια βιομηχανικής κληρονομιάς της χώρας (έχει κηρυχθεί διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού) ήταν αναπάντεχη. Εξέπληξε με τις εικόνες, αλλά κυρίως με τη διαρκή αίσθηση των κυμάτων της ιστορίας που ανέβλυζε. Στρώματα ιστορίας που συναντιόντουσαν με το απόλυτο παρόν, αφού μέρος του χώρου λειτουργεί κανονικά από την ΕΕΣΣΤΥ για βαρέως τύπου συντήρηση.

Προχωρώντας όμως -προσεκτικά, ανάμεσα σε δέντρα, χορταριασμένες γραμμές, ερείπια τρένων από όλες τις φάσεις της ιστορίας των σιδηροδρόμων, εξαρτήματα, στοιχεία προσωπικά των εργατών που δούλεψαν εκεί- φτάνεις μέχρι το μοναδικό μηχανουργείο του 19ου αιώνα, Εντυπωσιάζεσαι όχι μόνο από τη μορφή του χώρου, αλλά και από τις λεπτομέρειες που ακούς. Πως για παράδειγμα οι φεγγίτες του κτιρίου είναι μοναδικοί, και σχεδιάστηκαν με τέτοιον τρόπο ώστε το φως της ημέρας, από την πρώτη ακτίδα μέχρι την τελευταία, να μπαίνει στο χώρο, σε όλη την έκτασή του. Οχι για άλλο λόγο, αλλά επειδή οι εργάτες ανάμεσά τους- δούλευαν χωρίς ωράριο, δούλευαν ασταμάτητα.  Δεν είναι ίσως, τυχαίο, πως όταν συγκροτήθηκε το σωματείο των εργαζόμενων στους σιδηροδρόμους έγινε πραγματικά πανίσχυρο. Αξίζει να σημειωθεί πως αν και γυναικεία και η παιδική εργασία είναι πανταχού παρούσα τόσο στον 19ο όσο και τον εικοστό αιώνα, δεν συναντούσαμε γυναίκες και παιδιά στη βαριά βιομηχανία όπως είναι τα μηχανουργεία.

Ολοι τους, δούλευαν για το όνειρο του τρένου, για τον βασικό μοχλό ώθησης και ανάπτυξης της βιομηχανίας όχι μόνο στον Πειραιά, αλλά σε ολόκληρη τη χώρα. Στο χώρο που βρισκόμαστε ήταν το μηχανουργείο και αμαξοστάσιο του τότε ΣΠΑΠ. Οπως επισημαίνει η κα Λίτσα Μπαφούνη, από το 1838 που ξεκινάει η συζήτηση για τη σύνδεση Αθηνών Πειραιώς περνάνε 30 χρόνια για να λειτουργήσει ο σιδηρόδρομος ανάμεσα από αντιπαλότητες, πτωχεύσεις, αγωγές των ιδιοκτητών από όπου περνάει η χάραξη της γραμμής... Ετσι, η έναρξη της λειτουργίας της σιδηροδρομικής σύνδεσης Αθήνας Πειραιά συνοδεύεται από φόβο, δυσπιστία.

Περπατώντας μέσα σε αυτό το τοπίο των εκτυφλωτικών, αποκαλυπτικών εικόνων που δεν είχες διανοηθεί, μαθαίνουμε πως η επιλογή δημιουργίας του χώρου αυτού στη Λεύκα δεν ήταν τυχαία – ήταν ακατοίκητη και άρα προσφερόταν. Εξάλλου, ο Πειραιάς  θα χωροθετήσει από πολύ νωρίς τα εργοστάσια και τις λειτουργίες τους. Στην περιοχή πάνω απο τον λιμένα Αλών θα εγκατασταθεί η βαριά βιομηχανία: τα μηχανουργεία, οι αλευρόμυλοι στα Καμίνια και στον άξονα της οδού Πειραιώς τα οινοπνευματοποιεία   Η περιοχή όπου εγκαθίστανται τα μηχανουργεία συνδυάζει πολλά πλεονεκτήματα είναι ακατοίκητη άρα φτηνή, είναι κοντά στο λιμάνι και στη συνέχεια δίπλα στα τρένα.

Κατά καιρούς πολλοί πιέζουν προκειμένου να δημιουργηθεί ένα μεγάλο πάρκο τρένων, ένα μουσείο μοναδικής αξίας και λειτουργίας στον χώρο αυτό, που θα μπορούσε πραγματικά να αποτελέσει πόλο έλξης διεθνώς. Η εγκατάλειψή του φανερώνει βέβαια πως στην Ελλάδα, έχουμε κολλήσει στην αρχαιολογία και δεν μπορούμε να δούμε παρακάτω την αξία και τον πλούτο της βιομηχανικής αρχαιολογίας, που ενσωματώνει ιστορίες που διαρκούν ως σήμερα. Οπως εξηγεί η Λίτσα Μπαφούνη, γι΄αυτό έχει νόημα η βιομηχανική αρχαιολογία και η διατήρηση και ανάδειξη της βιομηχανικής κληρονομιάς γιατί αναδεικνύει μεταξύ των άλλων συμπεριφορές, σχεδιασμούς, οράματα αλλά και την καθημερινή ζωή απλών ανθρώπων όπως εργατών οι οποίοι στήριξαν με βαρύ τίμημα το εγχείρημα της εκβιομηχάνισης της Χώρας.

Γιατί τελικά αυτό είναι ο Πειραιάς: το εγχείρημα της εκβιομηχάνισης μιας ολόκληρης χώρας. Και ναι, οφείλουμε να τον ανακαλύψουμε εκ νέου. Η εμπειρία της ξενάγησης, η συνολική εμπειρία του τριημέρου των Ευρωπαϊκών Ημερών Θαλασσών στον Πειραιά, αποκάλυψαν ένα φάσμα δράσεων, ιστοριών, συμβολισμών είτε ξεχασμένων είτε ακόμη και ασύλληπτων. Ηταν μια καλή αρχή, που ελπίζουμε να εξελιχθεί σε μια παλλόμενη, συστηματική, συνεπή αφήγηση για την πόλη.

Ο χώρος βρίσκεται απέναντι από το Πάρκο Δηλαβέρη, στη διασταύρωση Θηβών και Ρετσίνα.

*Φωτογραφίες της συντάκτριας. Η πρώτη φωτογραφία, της Ροτόντας, είναι από την ιστοσελίδα της ΕΕΣΣΤΥ

Κατερίνα I. Ανέστη - iefimerida.gr